Do kogo skierowane są zajęcia z terapii ręki? Czy tylko dla tych podopiecznych z wyraźnymi objawami zaburzeń pracy ręki, nieprawidłowych chwytem czy napięciem mięśniowym? Czy osoba bez widocznych dysfunkcji może ćwiczyć w ten sposób? Oczywiście!
Terapia ręki to również profilaktyka, przygotowanie ręki do pisania, wzmacnianie dotychczas zdobytych funkcji i zgłębianie jej precyzji.
Celem terapii ręki jest usprawnianie motoryki małej, stymulowanie rozwoju precyzyjnych ruchów dłoni i palców, a także dostarczanie wielu różnych wrażeń dotykowych, które przyczyniają się do rozwoju stereognozji. Terapia ręki przeznaczona jest dla osób, które mają trudności w uczeniu się nowych czynności manualnych i manipulacyjnych, a także w planowaniu i wykonaniu ruchów rękoma. Wskazaniem do terapii są także: problemy z osiąganiem umiejętności czynności samoobsługowych; obniżone lub podwyższone napięcie mięśniowe w centrum ciała, w obszarze obręczy barkowej i rąk; trudności w koordynacji pracy obu rąk; nadwrażliwość i podwrażliwość dotykowa w obrębie kończyn górnych; brak umiejętności dostosowania siły i tempa pracy rąk do charakteru wykonywanej czynności oraz zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej. Wymienione trudności mogą występować samodzielnie bądź w różnych konfiguracjach. Mogą one towarzyszyć innym zaburzeniom funkcjonowania psychomotorycznego lub wiązać się z konkretną jednostką nozologiczną. Prawidłowo prowadzona terapia ręki ma tym większe znaczenie, im głębiej wyrażone są trudności w obrębie funkcjonowania motoryki małej.
Ręka, jako wyspecjalizowany narząd, spełnia wiele istotnych dla organizmu funkcji. Dzięki niej człowiek jest w stanie wykonać wiele trudnych, precyzyjnych ruchów; ma możliwość chwytania przedmiotów i manipulowania nimi; może badać i poznawać otaczającą przestrzeń a także stanowi narząd komunikacyjny.
Jakie dokładnie umiejętności motoryczne dziecko powinno opanować, aby posiadło oczekiwaną umiejętność pisania? Na czym polega prawidłowe pisanie? Co przyjęto za główny wyznacznik poprawności? Czy odnosi się wyłącznie do samego sposobu trzymania narzędzia pisarskiego, czy chodzi o coś więcej?
Rozumienie umiejętności grafomotorycznych, pisania jako funkcji- jest bardzo istotne i kluczowe w rozwiązywaniu problemów związanych z nieprawidłowym chwytem pisarskim czy trudnościami funkcjonalnym, takimi jak większa męczliwość kkg (kończyny górnej). Odwołując się do postrzegania sensomotorycznego funkcji pisania, nie sposób nie wspomnieć o obszarze wzrokowym, który nadal często jest pomijany w procesie terapii nad funkcjami ręki. Prawidłowo funkcjonujące widzenie obuoczne, mięśnie gałkoruchowe, układ refrakcyjny, w tym właściwa praca akomodacji, są podstawą rozwoju koordynacji wzrokowo-ruchowej, bezpośrednio wpływają na jakość opanowywania umiejętności motorycznych oraz na wytwór. Ponadto zaburzenia płynące z układu wzrokowego znacząco zaburzają funkcjonowanie innych zmysłów, głównie układu przedsionkowego, utrudniając procesy integracyjne oraz dezorganizując ogólne funkcjonowanie dziecka (obniżając poziom koncentracji, podnosząc poziom pobudzenia i występowanie objawów asenopjnych).
Traktując pisanie jako funkcję sensomotoryczną, należałoby rozróżnić następujące zagadnienia: pojęcie chwytu pisarskiego od funkcji pisania i wzorca grafomotorycznego. Określenie „chwyt pisarski” dotyczy sposobu trzymania narzędzia pisarskiego przez dziecko czy osobę dorosłą, natomiast funkcja pisania jest pojęciem znacznie szerszym i obejmuje zarówno sposób trzymania narzędzia, jak i pracę całego ciała podczas konkretnego zadania.
- Przetacznik-Gierowska, G. Makiełło-Jarża wyodrębniają następujące etapy rozwoju ruchów manipulacyjnych:
- odruch chwytny (do 2 m-ca ż.) — nie ma nic wspólnego z chwytem właściwym;
- chwyt dowolny (4 do 5 m-c ż.) — dziecko usiłuje uchwycić przedmiot, kierując ku niemu obie ręce, nie jest w stanie utrzymać dłużej przedmiotu;
- chwyt dłoniowy prosty (5 do 6 m-c ż.) — dziecko chwyta przedmiot przy użyciu czterech palców, kciuk nie bierze udziału. Nie potrafi utrzymać dwóch przedmiotów w jednej ręce;
- chwyt nożycowy (7 do 8 m-c ż.) — dziecko posługuje się kciukiem, ale nie przeciwstawia go innym palcom (ruchy przywodzenia i odwodzenia);
- chwyt pęsetkowy (9 m-c ż.) — przeciwstawianie kciuka pozostałym palcom. Pozwala dziecku na manipulowanie przedmiotem pod kontrolą wzroku i wszechstronne poznanie jego właściwości;
- chwyt szczypcowy (ok. 1 r. ż.) — chwyt związany z precyzyjnym trzymaniem małych przedmiotów
Rozwój ruchów narzędziowych, czyli praksji przebiega następująco:
- ruchy błędne (do 5 m-ca ż.) — czyli nieukierunkowane na żaden cel;
- ruchy sensomotoryczne (od 5 m-ca ż.) — ruchy, które są reakcjami na interesujące dziecko bodźce;
- praksje — zautomatyzowane ruchy narzędziowe (nawyki ruchowe).
Przed przystąpieniem do zajęć docelowych z terapii ręki należy dokonać oceny rozwoju dziecka. Jedną z podstawowych metod funkcjonalnej diagnozy jest obserwacja w naturalnych sytuacjach, podczas codziennych sytuacji z życia domowego, zabawy, nauki oraz w trakcie ćwiczeń organizowanych przez nauczyciela, terapeutę prowokujących określone ruchy i zachowania. Wyniki zapisujemy w tzw arkuszu obserwacji. Nie ma jednego utartego arkusza, ale są wytyczne, na co należy zwrócić uwagę.
Aby dobrze przeprowadzić diagnozę, należy uświadomić sobie na czym polega funkcjonalność ręki. Ręka jest narzędziem, którego funkcja jest sprzężona z rozwojem pozostałych sfer psychomotorycznych. Każdy ruch ręki jest zależny od wielu czynników. Od ruchomości ręki w stawie, od napięcia mięśniowego, prawidłowego działania OUN (ośrodkowy układ nerwowy) czy koordynacji na drodze oko-ręka a nawet motywacji do działania.
Autor: Małgorzata Kowalska